Oba jednoaktowe „żarty sceniczne” Antoniego Czechowa powstały w 1888 r. jako wysokiej klasy próba podzielenia się z odbiorcami niepokojami młodego wówczas satyryka i nowelistę, który chłodnym okiem lekarza (ukończył studia medyczne) przyglądał się życiu rosyjskiego ziemiaństwa i inteligencji. W swych humoreskach i farsach przedstawiał własną bezlitosną diagnozę społeczną: życie jest nienormalne, a nienormalność ta polega na zaniku elementarnych wartości moralnych, humanizmu i logiki. W przeciwieństwie do zastanej tradycji komedii sytuacyjnej – Czechow tworzy komedię charakterów, w których groteska wywodzi się z realizmu i do niego powraca. Okazuje się, że „straszne jest to, co nie jest straszne”: potok bezmyślnej codzienności, pospolitość wydarzeń, głupota i bezzasadność sporów – wszystko to, czym życie przesiąkło na wskroś i uczyniło je jałowym i najbardziej niebezpiecznym, bo nieodczuwalnym. Na scenie pojawiają się ludzie, którzy wartość życia mierzą realizacją własnego interesu, drugi człowiek budzi zainteresowanie tylko wtedy, gdy da się go jakoś „spożytkować”, a ogrom wolnego czasu trzeba „zabijać”, choćby grą w szachy z samym sobą. Świat Czechowa nie jest ani ziemiański, ani carski, ani nawet rosyjski – jest to po prostu świat ludzki, a przez to właśnie groteskowo nieludzki. Zindywidualizowane głównie przez język i ruch postacie obu jednoaktówek, także dzięki ogromnej sile komizmu, wartkiemu potokowi zdarzeń i nieoczekiwanym zwrotom sytuacji – tworzą teatr bliski już następnej epoce i widowni XX wieku, np. twórczości A. Jarry’ego („Ubu król”) czy Witkacego. Dlatego też te utwory sceniczne niezmiennie trwają w europejskim repertuarze teatralnym, dodatkowo stanowiąc okazję do prezentacji perfekcyjnego aktorstwa.

Anton Pawłowicz Czechow (1860 – 2004) Autor jednej powieści, dziesiątków opowiadań i nowel, jednej relacji dokumentalnej, wreszcie 11 dramatów, z których większość weszła do kanonu światowej dramaturgii wszechczasów i stanowi „żelazną” część repertuaru wszystkich europejskich scen. Jego „poważna” dramaturgia nie spotkała się ze zrozumieniem do 1898 r., kiedy MChAT – Moskiewski Akademicki Teatr Artystyczny pod kierunkiem Konstantego Stanisławskiego wystawił „Mewę”, która przyniosła autorowi długo oczekiwany sukces teatralny. Ostatnie lata życia i twórczości pisarza upłynęły na ścisłym współdziałaniu z moskiewską sceną, która rozsławiła twórcę „Wiśniowego sadu” na całym świecie. Po przedwczesnej śmierci Czechowa (gruźlica) jego dramaturgia przez wiele lat traktowana była w tej części Europy niestety instrumentalnie i w sposób autorowi obcy. Przyjaciel pisarza, wielki reformator sceny i reżyser jego sztuk – Konstanty Stanisławski ustalił swoisty „przepis na granie Czechowa” według stworzonej przez siebie psychologizującej „metody przeżywania” oraz napięć teatralnych budowanych milczeniem i bezruchem postaci. W latach 20-tych, kiedy Stanisławski wskutek represji stalinowskich przestał mieć wpływ na działania MChAT-u, model ten został niestety wypaczony i zmumifikowany w teatrze radzieckim, a za jego przykładem we wszystkich krajach satelickich ZSRR. Czechowowi dorobiono ideologiczną „gębę” niemal pozytywistycznego krytyka carskich stosunków społecznych i postępowego moralisty. Polskie inscenizacje ostatniego ćwierćwiecza (np. „Płatonow” w reż. Jerzego Jarockiego czy całkiem niedawno w reż. Konstantina Bogomołowa) na ogół rewidują to stanowisko w kierunku uniwersalnej analizy relacji międzyludzkich. W sezonie jubileuszowym 65-lecia naszej sceny wypada przypomnieć, iż bieżąca premiera jest już trzecią z kolei realizacją tych jednoaktówek (wcześniej w l. 1984 i 1995), a jednocześnie dziesiątym przedstawieniem Czechowa („Humoreski” – adaptacja trzech opowiadań – 1977, „Trzy siostry” – 1966 i 2010, „Wiśniowy sad” – 1969 i 1993, „Wujaszek Wania” 1958 i 1998). (jaf)

Autor: Antoni Czechow
Reżyseria: Juliusz Dzienkiewicz
Kostiumy: Dorota Kuźniarska
Opracowanie muzyczne: Damian-neogenn-Lindner
Asystentka reżysera: Romana Filipowska

Zdjęcia: GOPHOTO.PL